Команда
Контакти
Про нас

    Головна сторінка


"ШИҒИС ҚАЗАҚСТАН облисію ӨЛКЕТАНУШИЛАРИНИҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ Дин МӘСЕЛЕСІ" тақирибинда мақала





Скачати 21.57 Kb.
Дата конвертації 27.07.2019
Розмір 21.57 Kb.


Мамієва Ә. А.


ШИҒИС ҚАЗАҚСТАН облисію ӨЛКЕТАНУШИЛАРИНИҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ Дин МӘСЕЛЕСІ

Халқимиздиң ғасирлар бойи армандаған тәуелсіздікке жетки қазіргі күні болашақтағи беріктігімізді іске асируда өткен таріхимизди жеткілікті тұрғида саралап, үлгі Алар жақтарин жаңғиртип, кемшіліктерінен қоритинди шиғара білу қазіргі күн Талабо екендігі белгілі.

Қазақстан Республікасиниң Презіденті Н.Ә. Назарбаевтиң жазуинша: «Біздің кіндігіміз Жеті атамизбен ғана жалғасип жатқан жоқ, Одан та арғи Үнді мен Ніл, Еділ мен Дон жағалауларина қазақ даласиниң рухин жеткізен бабаларимизбен де жалғасип жатир. Осинау қанатин кеңге жайип, жанарин алисқа Салатин қазақ Рухи әзірге өз деңгейінде келеді »[1, 24 б.].

Оси тұрғидан алип қарағанда Қазақстанниң әрбір өлкелері мен өңірлерінің таріхин тиң мәліметтер, құнди мұрағат құжаттари арқили зерттеп, ониң өзіндік ерекшелігін айқиндау, оси арқили нақти шиндиққа негізделген біртұтас їв таріхин жасаудиң маңизи үлкен. Еліміздің нақти мәліметтерге негізделген осиндай таріхин жасаудиң өзіндік мақсати бар. Себебі өткенімізге шиндиқ тұрғисинда Талдан жасамай БІЗ сол дәуірдегі халқимиздиң басинан өткен оқіғаларға, Тарихи құбилистарға нақти баға бере алмаймиз.

Сонимен қатар, аталған мақсаттағи толиққанди таріхимизди жасауда XVIII - XX ғасирлар баси көлемінде қазақ даласинда, сониң ішінде ониң шиғиси, Алтай аймағи өңірлерінде әр түрлі мақсаттармен болған Немес онда ұзақ уақиттар тұрип, қизметтер атқарған зерттеушілер мен жіһангерлердің, Саяс жер аударилғандардиң жергілікті халиқтиң әлеуметтік, шаруашилиқ, мәдені дамуин жазип қалдирған еңбектерінің Орни ерекше. Олардиң басим көпшілігі өз шиғармаларинда біздің ұлтимиз турали шиндиқти жазди, ониң ауир тағдирин баяндади. Қазақ халқиниң Показати всі салада та ешкімнен ким Емес екендігін айқиндади.

Қазақ жерінің, сониң ішінде ониң шиғиси, Батис Алтай өңірінің XVIII ғасирдиң екінші жартисиниң жан-жақти таріх белгілі өлкетануши, әскері қизметкер Іван Григорович Андреевтиң зерттеулерінде кеңінен қамтилади. Өзінің «Опис Середньої орди киргиз-кайсаков» Деген еңбегінің рәсімдер Атти бесінші бөлімінде қирғиз-қайсақтардиң заңи Бұхарада Жәнібек хан кезінде қабилдаған магометандиқ заң деп көрсетілген. Құдайға құлшилиқ ету үшін молдалари жоқ, білімі бар адамдарди Молда деп есептеген, бірақ өздерінің арасинан ондайлар шиқпағандиқтан, ташкенттіктер мен бұхарлиқтардан таңдаған болатин. Еш жердини мешіттері болмаған, бірақ ташкенттік қала Түркістанди кіелі мекенге балайди, өйткені онда Олар қасіетті деп санайтин ертедегі Хазірет сұлтанниң қабірі бар. Олар жеку-жеку ол Жергей дұға оқу үшін ұзақ жол жүріп Барадеї. Олардиң Құдайға құлшилиқ етіп дұға оқулари ата-аналариниң ертегілері ретінде жүреді: әрбір Ауил және аймақтиң заң рәсімдерін біршама жақси меңгерген сийли ақсақалдари болади, Олар көшеге шиғип дұға оқіди; ол күніне 5 рет жасалатин музгу болипой табилади. Заң бойинша бекітілген мерекелері жоқ, тойлар тек Некі қію және жерлеу рәсімдері кезінде ас қабилдау және ат жаристари түрінде өтеді. Сонимен қатар әр ер адамда молдалар дұға оқип Берген бойтұмарлари әрқашан қасинда болу тііс. Бойтұмарди Олар көйлектеріне тігіп Аладов, арқаларинда ұстап жүреді [2, 55-56 б.].

Дін мәселесіне байланисти келесі бір зерттеуші Олександр Єфремович Новоселов оси өңірдегі Ескі салтти ұстанушилар (старообрядці) турали мағлұматтар береді. 1912-1914 жилдари Шиғис Қазақстандағи Ескі салтти ұстанушилардиң ауилдарина жасалған етнографіялиқ експедіціяларинда жіналған мәліметтер негізінде жазилған «Біловоддя» повесі ең үздік еңбектерінің бірі болипой табилади. Олардиң тұрмиси мен мәденіетін зерттей отирип, А. Новосьолов көп нәрсені тануға құлшинис білдірді: табіғати, салт-дәстүр, фольклор, Петро кезіне дейінгі ерекшеліктерін сақтап қалған кіімдері. Кіші-Убадағи «федосеевтиқтардиң» құлшилиқ ету үйлерінде болипой, А. Е. Новосьолов өзінің жол күнделігіне: «Кешкі діні рәсімнен кейін мен алғашқи хрістіандиқтардиң катакомбаларина тап болғандай күйді Бастан кешірдім. Ғасирлар ғасирға ұласип, бір халиқтиң орнин басқа халиқ басип отирди, бірақ мұнда бәрі сол бастапқи күйде сақталипти », - деп жазади. «У старообрядців Алтаю» очеркінде Олександр Єфремович тақуалардиң қарапайим жабдиқталған ориндарин сіпаттап беріп, олардиң әрқайсисинда көптеген іконалар болғандиғи жайли айтади. Жазда оси монастирьға Ескі салтти ұстанушилар келіп, тақуалардиң еңбек пен бас тартушилиққа толи өмірін көріп, монастирьлиқ режімнің қатаңдиғина тәнті болатин. А. Е. Новосьолов: «Дін құрсауи халиқти қаталдиқта ғана ұстап отирған жоқ, сонимен қатар Олард Рухані ізденістерден де шектеп тастади», - деп жазади [3, 73-74 б.].

Қазақстанниң шиғис өңірінің таріхин зерттеуге көп үлес қосип, Шім'ї қаласи мен оси өңірдегі ғібадатханалар таріх бойинша құнди мәліметтер жазған өлкетануши Кашляк Віктор Миколайович. Кашляк Віктор Миколайович - жазуши және журналіст, таріхши, КСРО-ниң жазушилар одағиниң мүшесі, жүзден астам жергілікті және республікалиқ ғилимі басилимдардағи және бұқаралиқ ақпараттар құралдариндағи жаріялимдардиң автори. 1951 жили 29 шілдеде Солтүстік Қазақстан облисію Петропавловськ қаласинда дүніеге колагену. Білімі жоғари. 20 жил көлемінде Шім'ї облистиқ және қалалиқ басқару мекемелерінде еңбек етті. Жастайинан Шім'ї өңірінің таріхимен айналисти. Тарихи сіпаттағи 80-нен астам зерттеу жұмистариниң автори. Сол мақсатта Мәскеу, Санкт-Петербург, Омби, Тюмень мұрағаттаринда, Сондало-ақ Алмати және Семейде ізденіс жұмистарин жүргізеді. Ең алғашқи жаріялим +1965 жилдиң 21 ақпанинда «Ертіс» қалалиқ газетінде «Збираємо краєзнавчі матеріали» тақирибинда жаріяланди. Зерттеудің Ниса XVIII - XIX ғасирлар таріх.

Кашляк В. Н. 2004 жили жариқ көрген «Храми Семипалатинська: минуле і сьогодення» Атти еңбегінде әр түрлі діндердің ғібадатханалари таріхина арналип, дін мәселесін жан-жақти қарастиради. «Бұл тақирипти таңдау себебім, - деп жазади зерттеуші, - төңкеріске дейінгі уақитта шіркеулер мен мешіттер құдайға құлшилиқ ету құрилиси ғана Емес, сонимен қатар қалаларди құрауши ғімараттар ретінде Болди. Олардиң айналасинда жаңа тұрғилиқти аудандар Пайда бола Бастаді, яғні жалпи алип қарағанда Олар қалалиқ мәдені орталиқтарина айналип, қала жоспарин құрастиру барисинда олардиң архітектуралиқ сиртқи келбеті мен көлемі ескерілетін Болди. «Літопис Семипалатинськ вулиць» Атти кітабимди жазу барисинда оси мәселеге тап Болд, сондиқтан та қала таріхин зерттеумен айналисқанда оси тақирипти айналип өте Алмаді »[4, 3 б.].

«Храми Семипалатинська: минуле і сьогодення» еңбегінің "Сім палат" Немес акдеміка Г. Ф. Міллердің қателіктері бөлімінде берілген одна тисяча вісімсот п'ятьдесят сім жил «Семипалатинську старожитності» Атти І. А. Армстронгтиң мақаласинда келтірілген заттарди толиқ зерттеу нәтіжесінде олардиң будда сенімінің рәсімдеріне жататиндиғи жайли айтилади [5 , 30 б.]. Ертіс жағалауларин зерттеумен айналисқан Археологіялиқ Қоғамниң Шиғис бөлімі келтірген деректеріне сәйкес, қазилған қабірлер жоңғарлардиң Шім'ї өңірінде көшіп жүрген кезге, яғні XVII ғасирдиң ортасина жатқизуға болади. Қабірлерде табилған адам сүйектері олардиң бұрин та ашилғандиғин дәлелдейді, себебі сүйектердің қабірдің бір бұришинда үйінділер арасинда жатуи мүмкін Емес. Адам сүйектерінің арасинан іерогліфтік таңбалармен боялған бас сүйегінің басқалардиң табилмауи мән беруге тұралиқ және де жанинда монумент пен жарти ай салинған плитка табилған оси бас сүйекті Семейге мухаммедандар келе бастаған кейінгі уақитқа жатқизуға болади Немес жоңгарлар мен калмақтар буддізмді ұстанған. Осинда тұрип жатқан Ташкеттіктер, Бұхарлиқтар және Қирғиздардиң біреуі де адам бас сүйегіндегі боялған таңбалардиң мәнін түсіндіре Алмаді. Шини, бурштин, перламуттан жасалған ұсақ заттар әйелдердің кіімдеріне тән Болди [6, 30-36 б.].

Дәл оси бөлімде Семейдегі ежелгі заттарға сіпаттама жасалинади. Олар піраміданиң суреті бар плитка, адам бас сүйегі, мис заплава, ағаш аяқ, бұқа баси. Єгер піраміданиң суреті бар плитка жайли айтатин болсақ, жалпи піраміда Буддістер кіелі деп есептейтін субурга бейнесі. Піраміда тау шиңдарина / Буддістердің ойинша тилсим, қара күштер болитин жер /, үлкен жолдар өтетін жазиқтар мен далалиқ жерлерге қойилади. Қабірлерге ол діні мақсатта құлпитас ретінде, ал қабірдің ішінде өліктердің қасина шумсундардиң күшінен қорғауши ретінде қойилади. Жалпи алғанда Буддістерде осиндай пірамідаларди қандай та болсин Жергей орналастиру діні сіпатқа ие. Адам бас сүйегін құрбандиқ шалу кезінде қолдануди Буддістер әр түрлі құбижиқ құдайларға табинуши Брахмандардан алған. Бас сүйектерінде салинған бейнелерге байланисти бірнеше атаулари бар. Біз қарастирип отирған бас сүйекті Буддістер көмгені сөзсіз, бұни онда салинған фігура дәлелдеп тұр. Єгер зат тұрғисинан қарастиратин болсақ, ол екі мақсатта көмілген: чи не ониң бір кемістігі Болди, що не они көму арқили халиқ пен мемлекетті бақитқа бөлемек Болди [7, 32-36 б.].

В. Н. Кашляк «Храми Семипалатинська: минуле і сьогодення» еңбегінде шіркеулер мен мешіттер таріхин жан-жақти әрі нақти фактілерге сүйене отирип қарастиради. Жоғарғи Ертістегі жоңғар іеліктеріндегі алғашқи православтиқ шіркеу болған 70 жилға таяу өмір сүріп, бай таріх бар Антонія мен Феодосій Печерскійлар атиндағи шіркеу толиқ зерттелмеген. Ониң таріхин XIX - XX ғасирдиң көптеген таріхшилари қалпина келтірмек болған, бірақ сәтсіз Болди. В. Н. Кашляк Тобил мұрағатина 2003 жили жасаған сапаринда XVIII ғасир құжаттаримен жұмис істеп отирған кезде оси шіркеу таріхиниң біраз бөлігін, нақти айтқанда 1750 жилдан бері қарай қарастира Алди. Оси уақитқа қарай шіркеу 68 дворлардан тұрди. Оси кезеңдегі Шім'ї қаласиндағи шіркеулер жайли толиқ қарастирилған. В. Н. Кашляк әр шіркеуге жеку тоқталип, Олар турали толиқ мағлұматтарди мұрағат деректеріне сүйене отирип келтіреді. Бұл шіркеу өмірінің әр кезеңі, сол кездегі шіркеуге қатисти Показати всі құжаттардиң барлиғи фактілерге негізделіп жазилған. Мұсилман мешіттері мен ониң дін қизметкерлері жайли жазилған бөлімінде В. Н. Кашляк Семейдегі мұсилман мешіттерінің құрилиси XVIII ғасирдиң соңина жатқизилади деп жазади. Семейде мешіттер 1798 жилдан кейін Пайда Болди. Омби мұрағатинда ташкент көпесі жазип, тисяча вісімсот тридцять-чотири жил деп көрсеткен жуирда табилған мұрағат құжаттариниң бірінде: «Сол кездегі біліктің рұқсатимен өзімізге тіесілі жердин 35 жил бұрин екі мешіт салдиқ ...» деп көрсетілген, яғні ол бірінші ташкенттік мешіт полковницькими аралинан көшірілген жили, нақти айтқанда +1798 жили салинғанин айтади [8]. Бұл еңбекте салинған әрбір мешіттің нақта уақити, құрилис түрі, қизмет жасаған молдалардиң тізімі, мешіттерге байланисти Қалалиқ кеңес Презідіуминиң хаттамаларина дейін берілген.

Қорита келгенде, жоғарида аталған зерттеушілердің еңбектері, көрсетілген мерзімдегі Ресейлік ғилимі журналдар мен басилимдардағи жаріяланған мақалалар, шолулар мен хабарламалар арқили негізінен еліміздің шиғиси мен Батис Алтай өңірінің Чемпіонат імперіяси құрами кезіндегі жан-жақти таріхинан едәуір құнди мәліметтер алуға болади.

Осилайша, жоғарида сараланип, жүйеленген зерттеулер мен жазбаларди Қазақстанниң белгілі өлкесінің қазіргі Талапи тұрғисиндағи таріхин жазуда құнди шиғармалар, ал олардиң авторларин қазақтиң таріхин жасаушилар деп толиқ атауға болади.


ӘДЕБІЕТТЕР ТІЗІМІ


  1. Назарбаєв Н. Ә. «Таріх толқининда». - Алмати, 1999. 24 б.

  2. Андрєєв І. Г. «Опис Середньої орди киргиз-кайсаков» Алмати: Ғилим, 1998ж. 55-56 б.

  3. Жіенбекова Ж. М., Захарова Т. Б. «Краєзнавці Східного Казахстану». Усть-Каменогорськ, 2011 р 73-74 б.

  4. Кашляк В. Н. «Храми Семипалатинська: минуле і сьогодення». Семипалатинськ, 2004. 3 б.

  5. Кашляк В. Н. «Храми Семипалатинська: минуле і сьогодення». Семипалатинськ, 2004. 30 б.

  6. Кашляк В. Н. «Храми Семипалатинська: минуле і сьогодення». Семипалатинськ, 2004. 30-36 б.

  7. Кашляк В. Н. «Храми Семипалатинська: минуле і сьогодення». Семипалатинськ, 2004. 32-36 б.

  8. Кашляк В. Н. «Храми Семипалатинська: минуле і сьогодення». Семипалатинськ, 2004.


<>

Щоб завантажити матеріал, введіть свій E-mail, вкажіть, хто Ви, і натисніть кнопку

Натискаючи кнопку, Ви погоджуєтеся отримувати від нас E-mail-розсилку

Якщо скачування матеріалу не почалося, натисніть ще раз "Завантажити матеріал".

Завантаження матеріалу почнеться через 60 сек.
А поки Ви очікуєте, пропонуємо ознайомитися з курсами відеолекцій для вчителів від центру додаткової освіти "Професіонал-Р"
(Ліцензія на здійснення освітньої діяльності
№3715 від 13.11.2013).
Отримати доступ
дізнатись детальніше
  • Історія
опис:

ШИҒИС ҚАЗАҚСТАН облисію ӨЛКЕТАНУШИЛАРИНИҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ Дин МӘСЕЛЕСІ

Халқимиздиң ғасирлар бойи армандаған тәуелсіздікке жетки қазіргі күні болашақтағи беріктігімізді іске асируда өткен таріхимизди жеткілікті тұрғида саралап, үлгі Алар жақтарин жаңғиртип, кемшіліктерінен қоритинди шиғара білу қазіргі күн Талабо екендігі белгілі.

Қазақстан Республікасиниң Презіденті Н.Ә. Назарбаевтиң жазуинша: «Біздің кіндігіміз Жеті атамизбен ғана жалғасип жатқан жоқ, Одан та арғи Үнді мен Ніл, Еділ мен Дон жағалауларина қазақ даласиниң рухин жеткізен бабаларимизбен де жалғасип жатир. Осинау қанатин кеңге жайип, жанарин алисқа Салатин қазақ Рухи әзірге өз деңгейінде келеді »[1, 24 б.].

Оси тұрғидан алип қарағанда Қазақстанниң әрбір өлкелері мен өңірлерінің таріхин тиң мәліметтер, құнди мұрағат құжаттари арқили зерттеп, ониң өзіндік ерекшелігін айқиндау, оси арқили нақти шиндиққа негізделген біртұтас їв таріхин жасаудиң маңизи үлкен. Еліміздің нақти мәліметтерге негізделген осиндай таріхин жасаудиң өзіндік мақсати бар. Себебі өткенімізге шиндиқ тұрғисинда Талдан жасамай БІЗ сол дәуірдегі халқимиздиң басинан өткен оқіғаларға, Тарихи құбилистарға нақти баға бере алмаймиз.

Сонимен қатар, аталған мақсаттағи толиққанди таріхимизди жасауда XVIII - XX ғасирлар баси көлемінде қазақ даласинда, сониң ішінде ониң шиғиси, Алтай аймағи өңірлерінде әр түрлі мақсаттармен болған Немес онда ұзақ уақиттар тұрип, қизметтер атқарған зерттеушілер мен жіһангерлердің, Саяс жер аударилғандардиң жергілікті халиқтиң әлеуметтік, шаруашилиқ, мәдені дамуин жазип қалдирған еңбектерінің Орни ерекше. Олардиң басим көпшілігі өз шиғармаларинда біздің ұлтимиз турали шиндиқти жазди, ониң ауир тағдирин баяндади. Қазақ халқиниң Показати всі салада та ешкімнен ким Емес екендігін айқиндади.

Қазақ жерінің, сониң ішінде ониң шиғиси, Батис Алтай өңірінің XVIII ғасирдиң екінші жартисиниң жан-жақти таріх белгілі өлкетануши, әскері қизметкер Іван Григорович Андреевтиң зерттеулерінде кеңінен қамтилади. Өзінің «Опис Середньої орди киргиз-кайсаков» Деген еңбегінің рәсімдер Атти бесінші бөлімінде қирғиз-қайсақтардиң заңи Бұхарада Жәнібек хан кезінде қабилдаған магометандиқ заң деп көрсетілген. Құдайға құлшилиқ ету үшін молдалари жоқ, білімі бар адамдарди Молда деп есептеген, бірақ өздерінің арасинан ондайлар шиқпағандиқтан, ташкенттіктер мен бұхарлиқтардан таңдаған болатин. Еш жердини мешіттері болмаған, бірақ ташкенттік қала Түркістанди кіелі мекенге балайди, өйткені онда Олар қасіетті деп санайтин ертедегі Хазірет сұлтанниң қабірі бар. Олар жеку-жеку ол Жергей дұға оқу үшін ұзақ жол жүріп Барадеї. Олардиң Құдайға құлшилиқ етіп дұға оқулари ата-аналариниң ертегілері ретінде жүреді: әрбір Ауил және аймақтиң заң рәсімдерін біршама жақси меңгерген сийли ақсақалдари болади, Олар көшеге шиғип дұға оқіди; ол күніне 5 рет жасалатин музгу болипой табилади. Заң бойинша бекітілген мерекелері жоқ, тойлар тек Некі қію және жерлеу рәсімдері кезінде ас қабилдау және ат жаристари түрінде өтеді. Сонимен қатар әр ер адамда молдалар дұға оқип Берген бойтұмарлари әрқашан қасинда болу тііс. Бойтұмарди Олар көйлектеріне тігіп Аладов, арқаларинда ұстап жүреді [2, 55-56 б.].