Мядзельшчина 1941 -1945 рр.

Мядзельшчина 1941 -1945 рр.

Виканала: Халадзіла І. М.

1. Армія Крайова на Мядзельшчине

"Армія Крайова (АК; Krajowa літаральна армія краіни, Айчине армія), падпольная ваенная арганізация, якая дзейнічала ў 1942-1945 рр. На акупіраванай фашисцкай Германіяй тетиториі Польшчи и частци териториі СРСР (Украіна, Білорусь, Літва). Падпарадкоўвалася польскаму емігранцкаму ўраду ў Лондане. Налічвала 250 - 300 тис. Чалавек. Аб'ядноўвала як патриятичния демакратичния елементи, так и прадстаўнікоў реакцийних колаў ... На териториі Беларусі існавалі Навагрудская (падпараткоўвалася Беластоцкаму краю), Палеская, Валинская и Віленская акругі АК ... ".

Приход Чирвонай Арміі ў верасені 1939 р ў заходная Білорусь биў неадназначна сустрети мясцовим насельніцтвам. Адни шчира віталі нову ўладу, другія билі налаштовані варожа, Сталі ў пазіцию та яе. Адна з причин гетага полягає ў критим, што амаль за 20 гадоў знаходжання Заходняй Беларусі ў складзе Польші вирасла целае пакаленне людзей, якія лічилі сябе патриётамі менавіта Польшчи.

На териториі Заходняй Беларусі, у критим ліку на Мядзельшчине, пачалі стварацца падпольния арганізациі, якія змагаліся за Польську Республіку ў межах, што існавалі та 1 верасня 1939 р Такія арганізациі дзейнічалі ў Мядзеле, Свіри и Кабильніку. З 1940 р ў Свіри існаваў кадрави батальyoн "Святаслаў" (камандзір паручнік Іосіф Рамейка), у склад которого ўваходзелі 3 роти: 1-я - "Макс", 2-я - "Бераг", 3-я - "Пратазій". Аднако масавия аришти и департациі, якія праводзіліся органамі Нкусі у Заходняй Беларусі ў лютим 1940 року - червені 1942 р примусілі польскае падполле дзейнічаць у глубокай канспірациі.

З пачаткам Вялікай Айчиннай Вайни и акупацияй краю фашистамі польскі рух прикметна активізаваўся. У канц 1942 р ў раене в. Кабильнік падхарунжи Війська польського Антоні Бружинскі (псеўданім "Нурма") са Згоди кіраўніцтва Вілейскай акругі АК пачаў падрихтоўку та стварення польскай падпольнай арганізациі. Яму дапамагалі маёр Стафан Свяхоўскі ( "Суліма"), капітан Іосіф Сарока, сем'і Генрика и Тадевуша Главацкіх, Блажевічаў, Целюхоўскіх и інш. У арганізацию таксамо ўвайшлі Баркоўскі, Кавальчук, паручнік Клімовіч, Кураевіч, Лянчкоўскі, Протас, Савіцкі, Сівіцкі, капітан Цепялеўскі, Шусціцкі и інш. Сувязь з камндваннем Вілейскай акругі АК падтримлівала інструкциі кіраўніцтва, падпольшчикі ўладкаваліся на службу ў Нямецького акупацийную адміністрацию и паліцию ў Шеметаве - М. Клевяда ( "Ястраб"), Свіри - Іосіф Рамейка ( "Макс"), Кабильніку - "(Улан") и Тадевуш Матачина ( "Конус"), Мядзеле - ( "Астроўскі").

У пачаіку 1943 р Антоні Бужинскі пад псеўданімам "Кміціц" жиў у ст. Купа, дзе арганізаваў партизанскую групу з 5 чалавек. Акрам Бужинскага ў яе ўвайшлі "Акация", "Граб", "Олек" і "Альфон". Паслися приняцця присягі 25 сакавіка 1943 р ў засценку Брилі група рушила ў напрамку Свіра, дзе сустрелася з Іосіфам Рамейкам ( "Макс") и яго людзьмі. На тій годину група "Кміціца" крейди на ўзбраенні кулямёт, некалькі карабінаў, гранати. Так "Кміціца" далучиліся людзі з Вільні, шерагу паветаў Віленскага ваяводства. Апошнімі прибилі 9 чалавек з Кабильніка, у критим ліку М. Клевяда ( "Ястраб"), "Матрос", "Валодзька", брати Баляслаў и Уладзіслаў Галавацкія. Так травня 1943 р група вирасла ў атрад амаль 30 чалавек. Атраду биў уручани сцяг з та дотриманням на ім надпісам: "Бог. Гонар. Айчине - Армія Крайова. Атрад Кміціца. Вільно ". Атрад "Кміціца" стаў дерло значним польскім фарміраваннем на Віленшчине. Ен НЕ паспеў атримаць нумар, насіў малавядомую сярод польскіх калабарантаў назвк "Бура". Меў палю пячатку з натпісам "бригада партизанаў польскіх". У червені 1943 р так "Кміціца" перайшло каля 30 паліцейскіх з Мядзела. Каб пазбегнуць аришту гітлераўцамі іх сем'яў, було інсценіравана раззбраенне паліцейскіх на дарозе Мядзел - Вузли. Сярод перайшоўших билі Едвард Кільчеўскі ( "Астроўскі"), Тадевуш Матачина ( "Конус"), настаўнікі Нічинскі и Васілойць, жихари мястечка Будкевічи, Слабковіч, Снахоўскі и інш.

Праз некатор годину атрад "Кміціца" вирас у бригаду, якая налічвала 300 чалавек. Яна Складанний з 2 рот, атрада кавалериі, штабний и специяльнай групи, санепідемслужби, гаспадарчага ўзводо. У камандни састаў уваходзілі 7 афіцераў и 10 падафіцераў. Польскія партизани мелі на ўзбраенні 9 кулямётаў, 11 аўтаматаў, вінтоўкі и карабіни.

Бригада "Кміціца" размяшчалася за 5 км на поўдзень пекло в. Гатавічи и за 2 км ад баз савецкай партизанскай бригади імя К.Я. Варашилава, якой камандаваў Ф.Р. Маркаў. Польскія партизани стварилі 2 бази: базу "А" - для партизан и штабу и бизу "Б" - гаспадарчую. Блізкая дислакация дзвюх бригад садзейнічала больш-Менш добрасуседскім адносінам. Критим больш, Антоні Бужинскі и Фёдар Маркаў билі аднакурснікамі па вучобе ў Свянцанскай настаўніцкай семінариі.

Напачатку Беларускія и польскія партизани ўзгаднялі палі дзеянні, праводзілі сумасния аперациі. Яни разграмілі нямецкі гарнізон у Кабильніку, паліцейскі ўчастак у Войстаме, раззброілі Нямецького жандармерию на пераправе церах р. Вілія и знішчилі міст.

Аднако разриў адносін паміж СРСР и польскім емігранцкім урадам у Лондане ў сувязі з Катинскай справай виклікаў недавер з абодвух бакоў. Польскі бік нагнятаў антисавецкую істерию. 22 червеня 1943 року ЦК КП (б) Б приниў пастанову "Аб далейшим разгортванні партизанскага руху ў заходніх абласцях Беларусі". У адрас падпольних партийних камітетаў було накіравана пісьмо ЦК КП (б) Б "Аб ваенна-палітичних завданнях роботи ў заходніх абласцях БССР". У гетих дакументах абгрунтоўваліся адносіни так "польскіх буржуазних нацияналістаў" з боку савецкай залагодить, даваліся рекамендациі "ўсімі спосабамі викриваць и распускаць нацияналістичния атради и гурту".

Нягледзячи на гета, у жніўні 1943 р камандванне абедзвюх бригад дамовілася аб правядзенні сумеснай аперациі супраць нямецкага гарнізона ў Мядзеле. У годину падрихтоўкі аперациі партизанскія разведчикі принеслі ў штаб бригади імя К.Я Варашилава газету Віленскай акругі АК "Неподлегосць" ( "Незалежнасць"), дзе було змешчана апісанне расстрелу органамі Нкусі польскіх афіцераў у красавіку - маі 1940 р ў Катині, іншия материяли антисавецкага зместу. Гета виклікала абуренне и пратест з боку савецкіх партизан. Усе лічилі надрукавания материяли паклёпам на савєцкую ўладу. 20 жніўня 1943 р партизанская агентура данесла ў штаб бригади імя К.Я. Варашилава, што адбилася "таємниця парода каманднага саставу и кіраўніцтва падпольних арганізаций падполіних арганізаций польського легіёна, дзе Надав було пастаноўлена: рихтаваць спіси камуністаў, савецкіх активістаў, забіваць камуністаў, разлагаць савецкія атради, кампраментаваць савецкіх партизан и ў визначани момант абяззбройваць".

Паслися гетага було вирашана абяззброіць и расфарміраваць акаўскую бригаду "Кміціца". Аб сваім рашенні Ф.Р. Маркаў далажиў у Центральни штаб партизанскага руху (ЦШПР) у Масквє и атримаў санкцию на правядзенне аперациі. 26 жніўня 1943 р польскія афіцери билі запрошани ў штаб бригади імя К.Я. Варашилава биццм б для ўзгаднення деталяў штурму мядзелкага гарнізона и ариштавани. У тій жа дзень амаль адначасова партизани акружилі и абяззброілі на базі "А" каля 200 легіянераў "Кміціца". Толькі вартави Францішак Шурпіцкі ( "Бярозка"), адчуўши нядобрае, падарваў сябе гранатай. 100 польскіх партизан адсутнічалі на базі, таму што билі на заданні. Ариштаваную польську бригаду падзялілі на 3 групи. 50 чалавек разам з камандаваннем рассталялі, 80 легіянераў распусцілі без зброі па дамах. 70 чалавек размеркавалі па падраздзяленнях толькі што створанага польського атрада імя Ванди Васілеўскай на чале з Вінцентам Мрачкоўскім (капітан "Запору"), Які падпарадкоўваўся савецкаму камандаванню. Частка з іх разбеглася.

Раззбраенне бригади "Кміціца" виклікала неадназначную реакцию ў асяроддзі партизан. Камандзір партизанскай бригади імя М.Ф. Гастели В.А. Манохіна у данясенні начальніку ЦШПР П. К. Панамаренку паведамляў, што аперация була заўчаснай. "Амаль деманстратиўни расстрел 80 палякаў пад Нарачам и абуральнае марадзёрства и рабунак, якія суправаджалі саму працедуру раззбраення, насцярожилі Частка беларусаў-католікаў, адпудзілі пекло нас".

Напяреданні аперациі па раззбраенні 15 жніўня 1943 р штаб Віленскай акругі АК накіраваў та Антонія Бужинскага паручніка Зигмунта Шендзеляжа ( "Лупашко"), Які, аднако, що не застаў атрад "Кміціца". 1 верасня 1943 р ў в. Блізнікі "Лупашко" паведамілі пра раззбраенне поліскай бригади. З яе решткаў ен ствариў нові атрад, на базі якога пазней узнікла 5-я (Віленская) бригада. Сярод насельніцтва и партизан яна була больш вядома пад назвамі 5-я бригада "Лупашкі", "Бригада смерці" Ці "Бригада помста". У ей налічвалася прикладна 400 чалавек. Падзялялася на 6 узводаў. Мела на ўзбраенні 10 кулямётаў, 15 аўтаматаў, карабіни и вінтоўкі. Палякі пачалі арганізоўваць засідки на групи савецкіх партизан, абгрунтоўваючи палі дзеянні девізам: "Ми не супраць савецкіх партизан - ми помсцім за трагедию пад Нараччу". Неўзабаве яни Сталі поўнимі гаспадарамі ў Астравецкім, Ашмянскім, Свірскім и інш. Раена. Камандзір партизанскай бригади імя М.Ф. Гастели В.А. Манохін пісаў: "Толькі 25 дзён Лістапада дробния групи атрада імя Шчорса бригади імя Гастели страцілі 11 чалавек забітимі и 9 параненимі. Дзве групи билі знішчани поўнасцю ... ". У лютим 1944 р савецкія партизани пад камандваннем Ф.Р. Маркава атакавалі 5-ю бригаду "Лупашкі" і примусілі яе адисці ў бік Вільні.

Паслися визвалення териториі Беларусі пекло Нямецького-фашісцкіх захопнікаў велика Частка акаўцаў разам з "Лупашам" апинулася на Беласточчине, дзе пратрамаліся та Вясна 1946 р Некатория билі забіти ў баях з часцямі Савецкай Арміі, расстраляни органамі Нкусі, іншия ариштавани и інтерніравани. Апошнія акаўци загінулі ў 1956 р пад Кабильнікам.

Восени 1994 року на месцев расстелу польскіх партизан бригади Антонія Бужинскага пастаўлени пам'ятні крижі.

2. Визваленне Мядзеля

Літах 1944 р ў виніку аперациі "Баграціён", у якой удзельнічалі ўсе сіли 1-га прибалтийскага, 1, 2 і 3-га білоруських франтоў, Беларускія и літоўскія партизани, билі поўнасцю визвалени Білорусь, амаль уся Літва и значная Частка Польшчи.

За некалькі дзён да приходу савецкіх військ партизанскія бригади и атради блакіравалі населения пункти на важливих Вузли шашейних дарога. 2 ліпеня 1944 р 277-я стралковая дивізія генерала С.Ц. Гладишава разам з 7-ї гвардзейскай механізаванай бригадай генерала Радиёнава та зиходу дня з дапамогай партизанскіх бригад імя Ракасоўскага и імя Будзёнага авалодалі Баярамі и Будславам. Яни ўзялі пад кантроль чигунку Полацк - Вілейка, чим пазбавілі 3-ю танкавую армію генерала Г. Рейнгарда апошняя вельмі важнай камунікациі. У гети ж дзень Частка партизанскіх атрадаў бригади імя Будзёнага пад камандваннем В.А. Чаркасава и камісара Д. Харина ўварвалася ў в. Будслаў, разграміла варожи гарнізон и ўтримлівала мястечка та падиходу 3-га гвардзейскага механізаванага корпусу. Потим В.А. Чаркасаў пасадзіў сваіх партизан на танкі и машини и рушиў визваляць Кривічи и Княгінен.

Як успамінаў генерал С.Ц. Гладишаў, "на Карцев, на шляху руху дивізіі на Вільнюс Широкий распасціраліся блакітниміфарбамі азёри Нарач, Мястро, баторина, дзе между апошніх дзух вигадна для праціўніка знаходзілася мястечка Мядзел, и яно наглухо закривала галоўни вузел дарога Вілейка - Пстави, Вілейка - Вільнюс". Генерал приняў рашенне разграміць мядзельскі гарнізон сіламі палиця другог Ешалон з дапамогай партизанскай бригади імя Варашилава, а свій правафлангави 850-и стралкови полк накіраваць на праследаванне праціўніка ў напрамку Вільнюса. Палкоўніку Дз.К. Марозаву було загадати весці 850-и полк па лініі Валкалата - Слабада - Сцюдзяніца - Мікасец, абисці Мядзел з поўначи І, рухаючися ў напрамку Кулікі - Баяра - Пасинкі, вийсці на Вільнюскую шашу на рубяжи азёр Вялікія Швахчи - Нарач. Часткай СІЛ Дз.К. Марозаў павінен биў закриць праціўніку адиход на Вільнюс, а асноўнимі сіламі авалодаць Свірам и не Даць магчимасці гітлераўцам заняць абарону на рубяжи старих германскіх пазіций, што засталіся з часоў 1-й сусветнай Вайни.

У тій годину як войскі 3-га Беларускага фронту вялі БАІ на Бярезіне, камандзір партизанскай бригади імя Варашилава І.М. Крисаў падцягнуў атради та Мядзела и поўнасцю блакіраваў яго гарнізон. Ен перабазіраваўся са сваім штабам на назіральни пункт камандзіра атрада імя Чапаєва М.Р. Сідзякіна, Які размяшчаўся каля в. Навасёлкі, и пачаў рихтавацца та штурму райцентра. Альо ажиццявіць задуманае НЕ змог, паколькі на бригаду Моцний націскалі значния сіли гітлераўцаў з поўначи, з Паставаў, и з поўдня, з боку Вілейкі. Праціўнік меў на меце деблакіраваць мядзельскі гарнізон и визваліць пекло партизан важливі паўночни шлях з Вілейкі на Вільнюс и Ригу. Неўзабаве І.М. Крисаў атримаў данясенне, што партизани бригади імя Будзёнага вибілі немцаў з Будслава, Кривічоў и Княгініна, а атради "Знішчальнік" і імя Калініна бригади імя Варашилава стримліваюць націск груп неприяцеля, Які ў беспарадку адиходзіць з фронту. Фшисти збочилі з Докшицка - Вілейскага тракту ў паўночна-заходнім напрамку и вийшлі на Вузлянку, маючих має намір прарвацца ў бік Мядзела на Вільнюс и Ригу. У такий сітуациі камандаванне бригади імя Варашилава приняло рашенне: атрадам "Знішчальнік" і імя Калініна тримаць абарону на лініі Хутарі - вузлянскія балотари, атраду імя Кутузава закриць Мядзель у міжазер'і Мястро и Баторина, атраду імя Чапаєва заблакіраваць шляхі з боку вёсак Дзягілі и Тридани , атраду "Слава" знаходзіцца ў резерве. Наступ немцаў у раене вёсак Сваткі и Калінаўка НЕ ​​принесла ім Поспех. Яни адступілі и ляснимі сцежкамі пачалі рухацца на Мікасецк, дзе, аднако, сустрелі адпор партизан атрада імя Чапаєва. Праціўнік павярнуў у абход Мікасецка на ст. Кулікі, каб злучицца з гарнізонам Мядзела и разам вийсці на напрамак на Вільнюс ЦІ Ригу. Альо Моцним агнём з усіх відаў зброі партизани адкінулі фашистаў та сцюдзяніцкіх палёў. Заціснуўши ворага ў трохвугольніку Кулікі - Баяра - Навасёлкі, Народния мсціўци пачалі яго ліквідацию. Вялікая група гітлераўцаў трапіла ў клешчи атрадаў імя Суворава, імя Пархоменкі і "Слава", дзе була знішчана.

У гети годину партизанская розвідка далажила пра рух розрізнених калон нямецкай пяхоти з Лотви на Мядзел и са Сцюдзяніци на Пруднікі. У самім Мядзеле Панаван ажиўленне салдат и паліциі. Партизани перахапілі размову началініка мядзельскага гарнізона Штандле з Вілейкай, у якой ен паведамляў, што на поўнач пекло Мядзела ідзе бій и ен хоча викаристаць сітуацию, каб прарваць блакаду и адкриць шлях на Вільнюс и Пастави. Штандле спадзяваўся, што часці, якія адиходзяць з фронту, дапамогуць яму адкінуць партизан. Аднако надзеі яго НЕ збиліся. Гітлераўци тройчи спрабавалі прарвацца ў напрамку Баяра - Лотва на Пастави, но беспаспяхова.

Партизани накіравалі мядзельскаму началініку гарнізона ультиматум наступнага зместу: "Гауптман Штандле!" Ваш гарнізон оточений щільним кільцем партизан і Вам виходу немає. Щоб уникнути кровопролиття пропонуємо скласти зброю і здатися. Три години на роздуми. У разі відмови - штурмуємо. А це Вам, гауптман, вашим головорізів і посіпакам - смерть. Відповідь негайно. Комбриг Крисов. Комісар Шевченко. Начштабріг Карабанов. 3-го липня 1944 р м. Мядзель. »

Адказ биў кароткі: «Комбриг Крисова, комісару Шевченко, начштабрігу Карабанова. Імперські війська великої Німеччини бандитам в полон не здаються. Гауптман Штандле. 3-го липня 1944 р м. Мядзель. »

Такі адказ виклікаў абуренне І.Н. Крисава и А.І. Шаўченкі. Яни Надав НЕ адважиліся пазнаёміць з ім камандаванне атрадаў, бо ведалі, што партизан немагчима Будз ўтримать пекло раптоўнага штурму. Було вирашана блакіраваць гарнізон. Калі сцямнела, так Мядзеля падишлі з поўначи атради імя Пархоменкі, імя Суворава, імя Чапаєва з усходу - "Знішчальнік", з поўдня - імя Кутузава. У гети годину Штандле падняў па тривозе резерв паліциі І, пусціўши яго наперадзе, пайшоў напралено на ст. Качаргі. Моцний агонь партизан атрада імя Кутузава примусіў яго павярнуць назад. Ноччу пад прикриццём кулямётаў и мінаметаў. Штандле паспрабаваў прарвацца на Лотву, но биў Спину атрадамі імя Суворава и імя Чапаєва.

У Ходзе бою камісару атрада імя Чапаєва П.Я. Урублеўскаму разведчик далажиў, што за ракой каля в. Сцюдзеніца з'явіліся чирвонаармейци. Камісар накіраваўся туди и сустреўся з камандзірам 850-га стралковага палиця Дз.К Марозавим. Даведаўшися, што партизани блакіравалі гарнізон у Мядзеле и з-за недахопу СІЛ НЕ могуць яго разграміць, палкоўнік Дз.К. Марозаў паабяцаў дапамагчи. Атримаўши дазвол генерала С.Ц. Гладишава, камандзір стралковага палиця з адним батальyoнам 4 ліпеня 1944 р рушиў праз Мікасецк на Навасёлкі. Тут у годину сустречи з камандаваннем бригади імя Варашилава Дз.К. Марозаў напісаў Штандле свій ультиматум: «Пане комендант гарнізону Мядзель! Я, командир Червоної Армії, пропоную негайно здатися і через мого посланця повідомити про свою згоду. Термін - дві години. У разі відмови починаю атаку за підтримки артилерії, мінометів і танків. Полковник Морозов. »У гарнізон билі адпраўлени з білим сцягам ардинарац Буханаў и лейтенант Арлоў. Назад парламенцёри привезлі адказ, напісани на ультиматуме Дз.К. Марозава: «Пане полковнику! Дуже прошу Вас дати мені на роздуми час до 16-17 годин для прийняття рішення про капітуляцію ». Палкоўнік Чирвоная алоўкам на тій пані паперци напісаў апошняе папяреджанне: «Негайна здача в полон. В іншому випадку - атака! »Яно билотадпраўлена Штандлю конна з разведчикам Стаханавим, якому ў дапамогу вирашилі паслаць самаходку. За ей па ўсім Фронц падняліся чирвонаармейци іпартизани и імкліва рушилі та Мядзеля. Гарнізон здаўся. Гаўптман Штандле застреліўся.

Так 4 ліпеня 1944 р прийшоў дзень визвалення жихароў Мядзеля.

країв польскій мядзель фашисцкій визваленне

Таблиця 1. Населения пункти Мядзельскага Раена, якія билі знішчани Нямецького-фашисцкімі захопнікамі и адноўлени пасли Вялікай Айчиннай Вайни