|
Прибитак ЦІ ЦІ ўратаванне души? Кредо и ліхвярства ў Беларусі XVI - XVII стст.
Марзалюк І.
Пазика ... Cлова гета тривожна гучиць для чалавека, Які апинуўся ў складання фінансавим становішчи. Сёння ў Беларусі паміж сабой "ваююць" дзве асноўния форми "пазикі" - юридична аформлени кредо (пад праценти, пад заклад уласнасці) ди "сяброўска-братерска-суседская" беспрацентная пазика. У апошнім випадкі гріш часцей за ўсё даюцца сваякам, сябрів пад "слова Сумленний". Брац праценти з радні, а критим больш натарияльна афармляць умів пазикі, лічицца на масавим узроўні благім тонам, сведчаннем асаблівай прагнасці таго, хто пазичае. ЦІ заўсёди було так? Паспрабуем распавесці пра кредитния реаліі Беларусі XVI-XVII стст.
Як вядома, стаўленне да ПРАЦІ ў сяреднявеччи було дваістае. Неабходнасць працаваць - наступства першароднага Грахов. Абагаченне и накапленне yoсць справа грахоўная. Багацце и маёмасць НЕ могуць служиць толькі асабістаму ўзбагаченню - чалавек мусіць мець роўна столькі ўласнасці, колькі неабходна для існавання. Той, хто шукае прибитку, - грашиць. Навічно ў пекла трапяць тия, хто, набиўши вялікія ўласнасці плиг жицці, скаристоўваў іх толькі для асабістага ўжитку, що не дапамагаў бліжняму и критим парушаў найважнейшия принципи хрисціянскай етикі. Запасіць багацце толькі для сябе - значиць жиць "свінскім" жиццём, припадабняцца та злачинцаў, якім няма спадзявання на Збаўленне.
Той, хто наживаецца на вічних и нязменних для ўсіх людзей каштоўнасцях, - Найбільший підлі и агідни грешнік, бо ен імкнецца атримаць прибитак з таго, што дадзена ўсім людзям Богам бясплатна. Такім злачинцам, якому няма надзеі на збаўленне, з'яўляецца найперш ліхвяр - бо ен наживаецца на годину, Які дадзени ўсім людзям як Божи дар. Ужо ў помніку XII ст. "Хадженне Багародзіци па пакутах" Адна з найстрашніших пакутаў на "критим" Свецє Чака менавіта яго: І оувіде свята Богородиця моужа Вісящев за нозе. І чьрвье ядяхоу його. І в'просі ангела хто сь є. Що гріх с'творіл' є. І рече до неї архістратіг'. Сь є іже приклади имаше на злато своє і на срібло. І за те на веки Моуче [1]. Незаконна нажитае багацце разглядаецца ў "прокладаючи" як від рабунку, присваення агульнай маёмасці: "хабарник, резоімец, грошолюб і грабіжник" - Чатир коли калясніци, якой кіруе вознік - Сатана. Ліхвяр не відає літасці ні да кога з людзей, Надав та сваіх блізкіх, ен сами небяспечни з усіх "драпежцаў".
Ен НЕ травні аніякіх шанцаў на виратаванне, на ласку Божу, бо служиць Мамоні. Д'яблава винаходніцтва - гріш - для яго самадастатковая и самакаштоўная вартасць.
Згодна з традицийнай царкоўнай дактринай госпаді даў шераг дабротаў усім людзям у вечнае каристанне задарма: двояко мови заровно дав Бог, щоб усі люди, внутрниі і зевнутрний: Внутрнние добу, розум і воля, которії ся в самому Посполитої Прироження чловечом знайдено. Зевнутрний, який в оздоб і в пожитках своїх під смисли людськії підпадають: тії суть, небо, слонц, місяць, зірки, вогонь, в'здоух, вода і земля, і все што колвек їсть в них і на них: все те заровно всім добротлівий Бог дав: рівно все тое межі сини свої Розділи: все тое однолко в оужітку своєму мают грішний як і справедливий [2].
У "Диёптри", видадзенай у 1612 р у Еўі, змешчана надзвичай виразная, характерная для традицийнай праваслаўнай етикі, характаристика ліхвяра: Ліхоімец цей же їсть ідолослужитель не мати надбання в Царстві Христа Бога. Ніхто ж є болісним в світі якоже лихвар. Лихвар любові не имати, матері али братів вже більше не знав, і своїх одно з зовнішніми ставить: Анітрохи не їсть зліше, паче користолюбці. Інші аще і ушкоджують собі, обаче інших некак використовують, лихвар всіх загально шкодить, коли бо приховує благая заземлення наводить плодолетнюю убогість. Никтоже убозтвом с'гневаем їсть, якоже лихвар, тієї сам їсть вина своєму окаянство. Лихвар недостойний їсть с'пребиванія ангелам небесних і людина земних, цього ради сподабается поховання Іюди зрадника, іже бажання сребра, продав Ісуса Христа Спаса нашого. Лихвар перш придбання, придбання віддається преже ловатви, оуловлен буває. Горить зде вогнем бажання; і тому горіти имати вогнем геєнським [3].
У XVI ст. адбиваюцца надзвичай сімптаматичния Редагувати ў стаўленні гарадскога насельніцтва и часткі шляхти та ліхвярства. Калі да XVI ст. гета Сама "бруднай" для хрисціяніна справай займаліся толькі "жиди", то цяпер у іх з'яўляюцца шматлікія канкуренти як у асяроддзі шляхоцтва, гетак и хрисціянскага мяшчанства. Падкреслім, што афіцийнае стаўленне да ліхвярства и каталіцкага касцёлу, и праваслаўнай царкви ў гети годину заставали нязменним - гети занятак трактаваўся як несумяшчальни з хрисціянскімі етичнимі нормамі. Альо факт застаецца фактами - менавіта ў тієї годину прага атримання максімальнага прибитку пекло "ліхви" стала значний больш прицягальнай ди привабнай для заможнай часткі "пастви", чим страх Перад адказнасцю за такія ўчинкі на критим Свецє.
Редагувати ў стаўленні та ліхви и ліхвярства ди спроба "реабілітациі" пазикі з працентамі виразна прасочваюцца ў трактаціі слиннага прафесара Віленскай академіі, украінца з паходжання, езуіта Марціна Сміглецкага. У прадмове та еканамічнага трактату "Аб ліхве ..." (O lichwie ..., 1596) Сміглецкі признаваў праценти за пазикі для капітальних укладанняў (ratio capitalis), а праценти пекло спаживецкага кредиту (ratio mutui) лічиў неабгрунтаванимі. Спасилаючися ў якасці прикладу на гандаль збожжам, Сміглецкі тлумачиў, у якім випадкі працент буває ліхвярскім. Ліхва присутнічае тади, калі пазичаецца пеўная колькасць дреннага зерня, з Мета, каб було повернути столькі ж доброго, но ж дістатися зерні каштуе больш за дреннае. Аднако калі зерні адзичваецца тади, калі яно з'яўлялася больш танним, а вяртаецца, калі яно падаражее, усьо роўна треба вярнуць тую ж колькасць. У гетим випадкі Сміглецкі тримаўся аўтаритету Фами Аквінскага: паколькі годину не належиць чалавеку, то чалавек и не можа прадаць таго, чим НЕ валодае [4].
Цікавасць шляхти ВКЛ та кредиту Яскрава бачная ў яе прохання та манарху аб заснаванні пазиковага банку з прибиткаў манетнага Двара (1584 г.): люди, потробуючі хотіли суми, велику інтересу, - до цалого гроша, а некоториі і більшою, дають від копи на тидзень ( больш за 87% ў рік - І.М.) за чим сини земські ку убоству приходять. Разам з гетим, хадайнічаючи аб заснаванні банку, шляхта прасіла, каб пасли яго адкрицця ніхто НЕ наважваўся даваць гріш ў "ліхву", бо НЕ толькі купці, пакінуўши гандаль, займаюцца ліхвярствам, но и деякі з стану рицерських, покинувши господарство пристойне, на лифу пенязі дають [5].
Сміглецкі імкнуўся таксамо абумовіць шераг випадкаў, калі атриманне праценту апраўдваецца и не лічицца грешним. Такімі випадкамі ен лічиў Рент з уласнай маёмасці, удзел у аперациях купцоў, сам гандаль ди на гета падобнае. Калі б кредитор міг з прибиткам скаристацца з грошай, но Сябар ЦІ хто-небудзь інши просіць пазичиць, тади спагнанне праценту апраўданаe, незалежна ад мети скаристанай пазикі. Сміглецкі рашуча апраўдвае и банкаўскі прибитак. Апошні ен ахарактаризаваў як кампенсацию банкіру за працю взяти, як узнагароджанне плиг пераводзе грошай з адной краіни ў іншую, бо ў такім випадкі купці треба ризикаваць и клапаціцца аб перавозе грошай. Езуіцкі прафесар Надав признаваў прибитак пекло абмену грошай! "Гета НЕ yoсць ліхвой, бо ліхва з'яўляецца, калі пазичаюць, а не абменьваюць" [6].
Знання гебрайскі гісторик Бершадскі вельмі пераканаўча паказаў, што занятак Гандль и давання грошай у "зростання" у шляхоцкім асяродзі ў XVI ст. биў звичайнай з'явай. Ліхвярства ўжо настолькі НЕ супяречиць шляхоцкай годнасці, што Надав Статут 1588 Р. не забараняе шляхце займацца гетим заняткам! Гета права виразна сфармулявана ў 24-м артикуле 3-га раздзелу Статуту "Про шляхті, які, маєтки свої попрадавші, ліфою се бавять". Уставуем: естліби який шляхтич маєток своє продавши, в місці мешкаючи, з ліфи жив, унікаючі служби земське військове, такі предсе з суми своее пенежное вінні службу земську служити Водле уфалей дати на той час соймовое, під втраченого всього добра свого [7]. Як бачим, занятак шляхцічам ліхвярствам НЕ цягне за сабою страти приналежнасці та шляхоцкага стану. Ен толькі абавязани, як и ранєй з маёнтку, несці земську ваенную службу.
Тия сами Редагувати виразна прасочваюцца и ў бюргерскім асяроддзі. Паказальни приклад Магілёва. Васіль Мялешка грунтоўна прааналізаваў умів, на якіх видаваліся грашовия кредити для правядзення гандлёвих аперацияў магілёўскім мяшчанам у XVI - першай палів XVII ст. Умів кредиту билі надзвичай разнастайния. Большасць дакументаў сведчиць, што гріш браліся ў кредо НЕ пад праценти, но такія ўмови кредиту распаўсюджваліся нема на вялікія суми, яни видаваліся на непрацягли годину. Зрешти, Надав у такіх випадкі абавязкова абумоўлівалася, што, калі гріш не вярталіся ў дамоўлени термін, кредитор меў права забраць Тавара у вінаватага на гетую суму за 50% яго кошту. Такі вариянт са "схаванай працентнай стаўкай" фармальна НЕ канфліктаваў з традицийнай праваслаўнай и каталіцкай дактринамі. Альо НЕ билі редкімі и випадкі, калі гріш даваліся пад праценти. Мінімальная стаўка Складанний 6%, но ў большасці випадкаў даходзіла та 10-20%. Асабліва високі працент виплочваўся плиг кароткатермінових кредитах. Сярод ліхвяроў ми сустракаем НЕ толькі гебраяў, но и мяшчанаў-хрисціянаў и Надав ... праваслаўних святароў! Перша згадка пра ліхвярскую аперацию паміж хрисціянамі датаваная 1578 р Заможне магілёўскі праваслаўни святар-ліхвяр (!) Павло Пашкоўскі ў кошт кампенсациі за пазичания ім 6 коп грошай літоўскіх магілёўцу Юркові Апанасавічу забраў у апошняга книгу Апостола ... кгди гроші позичал, від кожне копи на Тидень по шести гріш крейда ми дават, за які гроші мені тую книгу дав, а істізни і тепер ще не оддав [8]. Магілёвец Юрка Апанасавіч абавязаўся плаціць тата Пашкоўскаму за ўзятия ў таго 6 коп грошай літоўскіх па 6 грошай у тидзень. Працент у дадзеним випадкі велізарни, Памер яго дасягалі кошту пазикі. Яшче більше працент, Які значний перавишаў Памер пазикі, атримаў поп Узнясенскай царкви з магілёўскіх гандляроў мясам Івана и Тараса Кривошиних. Яни ўзялі ў яго кредо 26 коп грошай літоўскіх, за што абавязаліся штотиднёва ўносіць па 5 пенязяў у виглядзе праценту. Аднако паколькі на працягу сямі гадоў яни НЕ виконвалі сваіх абавязкаў, то святар-кредитор патрабаваў праз суд виплати ўсёй суми ў Памер 116 коп и 24 грошаў літоўскіх [9]. Приклади паказальния и кажуць Самі за сябе. Чи не толькі цивільния, но и святари ў гети годину не гребавалі даваць гріш ў "ліхву".
На пачатку XVIII ст. уніяцкая царква паспрабавала знайсці своеасабліви кампраміс паміж категаричнай забаронай ліхвярства и натуральним імкненнем уласніка грошай атримаць Нейко вигаду пекло пазичаних сродкаў. У Нова кадифікациі царкоўнага права ўніяцкай царкви, видадзенай у 1722, адразу пасли Замойскага Сабору, прапаноўвалася наступнае рашенне праблєми: Що належить зберегтися в пожічаню? Відповідь: Хто пожічает, не може лишку брати, може єднак від ста золотих пожічоних, золотих сім, взяти на рок, бо що бажає б не пожічів, може собі людина заробіті през Гандель, сім золотих, від ста золотих. Хто зась важіл бися, більше брати, такий називається Ліхвяром, що не винен бити пріпущоний до Причастя, до Споведи, не може ніхто бити, при його заповітом, і не винен бити, ани в церкві, ані на цментаре похований [10].
Актавия кнігі XVII ст. фіксуюць яшче адну даволі нечаканую з'яву - манаскую уласнасць. Чи не царкоўную, а менавіта приватную ўласнасць законнікаў и законніц. Ім належалі землі, Крам, яни праводзілі гандлёвия аперациі. Вельмі паказальни тастамант 1662 р ігумена магілёўскага брацкага манастира Іосіфа Гаўрилавіча Азаровіча. Азаровічи билі адним з найбагацейших магілёўскіх мяшчанскіх родаў XVII ст. Сярод ягоних прадстаўнікоў шмат хто звязаў свій лёс з царкоўнай кар'ерай. Іосіф Гаўрилавіч, яго Дзядзько Арсен и брат Філарет, - усе Сталі манахамі. Альо так сама смерці, що не складаючи сану, захоўвалі ў приватнай уласнасці нерухомасць, мелі Крам, давалі гріш ў кредо и атримоўвалі прибитак з Гандль [11].
Надзвичай важливим фінансавим дакументам виглядае и тастамант уніяцкага мітрапаліта Антонія Сяляви, датавани 1670 рЯк винікае з гета криніци, мітрапаліт НЕ гребаваў кредитнимі аперациямі. Причим, ізноў-Такі, гріш гетия билі НЕ манастирскія, а яго ўласния, приватния сродкі. Сялява завяшчае па двох сваіх векселях на Лазара Майсеевічу віленскім гебраю, "фактари Яго каралеўскай Вялікасці, триццаць тисяч злотих польскіх", на царкоўния патреби. 20 тисячаў ен ахвяраваў менскаму жаночаму манастиру плиг царкве Св. Духа, а таксамо загадаў, каб "чинш" пекло гета суми Памер у 2 тисячі (пад гетим еўфемізмам хаваюцца тия сами праценти-ліхва) гебраі ў пеўни термін виплочвалі на жаночи манастир. Решту суми - 10 тис. Залати, ен аддаваў на Святу Сафію Полацкую. Па другім Векселі мітрапаліту биў вінен 10 тисячаў Стефан Беліковіч, падваявода Віленскі. З гета суми Сялява падараваў вки тисяч пляменнікам Фёдару, Данілу и Івану, а 2 тисячі - пляменніци Гальшци, на пасаг. Яшче 2000 Залати було видаткавана інший пляменніци мітрапаліта, Таресе Дубянецкай, у полацкі жаночи манастир плиг царкве Святий Сафіі. Причим гріш гетия мусілі Биць аддания "ў жидоўскую сінагогу, каб штогадови прибитак з іх ішоў у манастир" (!), На ўтриманне яго пляменніци та канца яе жицця, а пасли яе смерці на тую ж суму павінна була Биць принята на яе месца, у манастир, Адна дзеўчина з яго сваякоў. Яшче дзве тисяч пайшло на ўнучак, "сірот пасли смерці шурина яго", нябожчика Віславуха. Тисячу - брату Івану Сяляву и яго Жонца. Архіепіскапу полацкаму, у кошт кампенсациі за палі пазикі "на царкоўних полацкіх маетнасцях", на викуп гетих царкоўних маёнткаў, Антоні Сялява пакінуў "дзве тисяч злотих з" пажиткам "(працентамі), пазичаних у яго Януш Кішкам, ваяводам полацкім, Які НЕ аддаваў доўг и праценти за 10 гадоў. "Чацвёртую суму травня, Чатир тисяч злотих, вінную мені па пазици (na oblig winną), панам Марциянам Валовічам, пісарам земскім Віленскім" мітрапаліт ахвяраваў "на царкву мінскую Святога Духа, дзе буду пахавани" [12].
Як бачим, реальния паводзіни ў штодзённим жицці и царкоўния максіми па гетим питанні виразна канфліктавалі паміж сабой. У смяротни Грехем упадалі и люд цивільни и святарства ...
Асобна варта сказаць пра кредитния аперациі білоруських праваслаўних, рима-каталіцкіх ди ўніяцкіх манастироў - сапраўдних іпатечних банкаў таго часу! Яни паспяхова канкуравалі з гебрайскімі ліхвярамі ў барацьбе за кредитаванне шляхти ди магнатаў. Манастирскія кредити даваліся звичайна на ўмовах закладу маёнтку за видаткаваную суму. Такім чинам фармальна знікалі прикмети ліхвярства - працент "хаваўся". Альо ў випадкі нявиплати ў термін часткі суми з даўжніка спаганялі праценти та суми ў якасці кампенсациі. Сярод усходнебеларускіх праваслаўних манастироў вилучаўся розмахом сваіх кредитних аперацияў Куцеінскі праваслаўни брацкі манастир. У 1637 р куцеінскія манахі звярнуліся са скаргай на ўладальніцу маёнтку аболла, шляхцянку Швяйкоўскую, якой яни пазичилі 15 тисячаў Залати. Апошняя абавязалася штогод виплочваць манастиру праценти (!). Чарняци скардзіліся на неотданье за рок пожитку і саме істізни півтораста золотих польських ди патрабавалі пекло уладальніци, каб і пожиток, від тієї суми пріходячій, по шестідесят кіп грошей литовських в кожен рок яна аддавала без прамаруджвання [13]. Манастири паўстаюць са старонак суднових кніг як жорсткія, бязлітасния кредитори, для якіх сама галоўнае - атримаць максімальни прибитак за ўкладзения гріш. У іх НЕ виклікала сантиментаў разбуренне ди галеча ўладанняў шляхти падчас кривавага "Патопу" XVII стагоддзя. Пра гета красамоўна сведчиць суднова справа 1655 р паміж законнікамі Кронскага манастиру ди спадкаемцамі Уладзіслава Францавіча Радзімінскага. Манастир пазичиў апошнім 10 тис. Залати польскіх. Яни павінни билі штогод Певна квоту, тобто по тисечу золотих польських їх милостей батьком законником кронскім віддавати і платити; а гди б в котрому року той термін похібілі тою пожитку не віддали і не заплатили, теди заразом скоро по оміненью того терміну так саму тую оріінальную суму заплаціць. Манахі скардзіліся, што Почаїв в року минулому 1654 [...] вони належітое від десяти тисячею золотих польських квоти, тисяча золотих, ани саме тое капітальне суми, також ани того особливого тисеча золотих на лист облікг винного, не віддали і не заплатили. Спадкаемци пратеставалі супраць няслушнасці кредитораў, апелюючи да тієї акалічнасці, што манахі НЕ хочуць звяртаць увагі на спусташенне ди винішченне іх зямлі праз Маскву [14].
Чи не ўсялякая пазика з лёгкасцю и ў акреслени термін вярталася та кредитора - Надав калі була належно чинам юридична аформленая. Годинах пазика НЕ вярталася целае стагоддзе. У 1691 р гетьман ВКЛ КАЗІМІР Сапега, як гаспадар Дуброўни, атримаў пекло магілёўскага райці Малчановіча стару пазику Магілёва у 8 тис. Польскіх Залати. У свій час, пасли нападу Налівайкі у 1596 г. (!), Магілёўци пазичилі гетия гріш ў дубровенцаў для адбудови горад, но ў термін іх НЕ аддалі. А аддаць гріш яни билі павінния ў 1597 р ...
Криніци сведчаць, што пазикі сваякоў адзін аднаму, як правіла, натарияльна афармляліся. Гета характерна и для шляхти, и для білоруських месцічаў. Аднако билі випадкі, калі даверлівия бацькі, каб дапамагчи дзецям, без усялякіх папераў давалі ім гріш ў пазику. На жаль, асобних з іх Чака чорная няўдзячнасць. У таку сітуацию патрапіла и магілёўская мяшчанка Мариня Васільева, якая пайшла ў 1673 р скардзіцца ў магістрацкі суд на свойого сина Ригора Васілевіча. У сина дренна ішоў гандаль, що не Грабала грошай, каб развярнуцца. І вось ен приходзіць та маці, якая з природжнанай міласці свае як маці та сина свойого, дае яму 100 коп грошаў літоўскіх. Альо шчасце НЕ ўсміхаецца яму - и син ізноў звяртаецца за пазикай та маці. Яна як маці синові свайму ў чераве яе биўшаму ... сабе сама збиўши астатнія Лахман и запазичиўши ў інших людзей, дала яшче 70 коп грошаў літоўскіх. Гріш гетия билі шчаслівимі - справа ў сина Хутка пайшлі на лад, ен пачаў добра зарабляць, но пра маці ди пра яе даўгі, у якія яна патрапіла праз яго, ен и чуць НЕ хацеў. Спроба маці ў присутнасці намесніка Спаскага манастиру айца Клімовіча примусіць сина вярнуць гріш Сконч для яе надзвичай сумна. Син яе лжиў, сарамаціў словамі непристойнимі, не раз, не два збіў, змардаваў [15]. Усьо гета и примусіла маці шукаць праўду ў магістраце.
Якія виснови напрошваюцца з приведзених тут фактаў? Для білоруського месціча ди шляхціца XVI-XVII стст. у значний большай Ступені, чим для паспалітих беларусаў нашага годині, була характерная ринкавая псіхалогія, псіхалогія людзей Нового Часу. Видаткаванне грошай "напавер" у тій годину виглядала хутчей анамаліяй, чим правілам. Гета биў годину триюмфу пісанага права и дакументу. Дакументальни кредо НЕ толькі стимуляваў еканоміку, но и вихоўваў чалавека нова, гарадской, еўрапейскай цивілізациі - ашчаднага, з накіраванасцю та максімальнай вигади, а значицца, и ариентаванага на ефектиўную еканоміку, прататипа ўпеўненага ў сабе "сяредняга класу". Привід гуляў па Беларусі, привід капіталізму, но, на жаль, так и застаўся привідам ...
Список літератури
[1] Мілько В. В. Давньоруські апокрифи. Санкт-Петербург. 1999. С. 589.
[2] Євангеліє учітелна альбо казані на кожного тижня і свята урочістиі. Єв'є. 1616. Арк.23.
[3] Диоптра. Єв'є, 1612. Арк.103 адв, 104, 104 адв.
[4] Egidija Laumenskaitė. Pinigai ir kainos // Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos kultūra. Tyrinėjimai ir vaizdai. Vilnius, 2001. P. 483-484.
[5] БершадскійС.А. Літовскіеевреі. Історія їх юридичного і суспільного становища в Литві від Вітовта до Люблінської уніі. СПб., 1883. С. 290
[6] Egidija Laumenskaitė. Pinigai ir kainos P. 484-485.
[7] Статут Вялікага княства Літоўскага. Тексти. Даведнік. Каментариі. Мн., 1989. C.123.
[8] Мелешко В. І. Могильов в XVI - середині XVII ст. Мн., 1988. C.136-137
[9] Тамсама.
[10] Збори нападів короткий, і духовним особам потрібне. Супрасль, 18.I.1722. С.125.
[11] НГАРБ. Ф. 1817. воп.1, АДЗ. зах. 24. АКТАВІА кніга Магілёўскага магістрата. 1662 р Арк.652-654 адв.
[12] ІЮМ. Вітебськ, Вип.2. С.259-271.
[13] АВАК. Вільна, 1888. т.15. С.2-3.
[14] Тамсама, С.84-88.
[15] НГАРБ. Ф. 1817 воп.1, АДЗ. зах. 29. АКТАВІА кніга Магілёўскага магістрата. 1673 р Арк. 507.
|